Цікавае кіно: ці апраўдала новая экранізацыя “Майстра і Маргарыты” чаканні гледачоў

Пакуль адны паспелі ахрысціць гэты фільм самай удалай экранізацыяй легендарнага рамана, іншыя б'юцца ў агоніі, спрабуючы аспрэчыць такія рэгаліі, пазначаючы іх дакладна залішнімі. Нехта падлічвае бюджэты, засвоеныя падчас здымак і постпрадакшане, справядліва адзначаючы, што гэта яшчэ і самая дарагая экранізацыя ўсё таго ж рамана. У процівагу ім у гэты ж час частка гледачоў спрабуе зразумець, як тыя самыя бюджэты, дарэчы, атрыманыя ў тым ліку і з дзяржаўных фондаў, можна было выдаткаваць вось так. Адны захапляюцца акторскім складам, працай рэжысёра і ўсёй каманды ў цэлым, іншыя ж — разносяць нашчэнт усё вышэйпералічанае, наракаючы то на залішнюю вычварнасць відэашэрагу, то на недастаткова велічную музыку, то на няздольнасць замежных актораў зразумець, а таму і належным чынам перадаць рускую класіку. Усе гэтыя споры — вынік тыднёвага пракату новай экранізацыі булгакаўскага “Майстра і Маргарыты”. Фільма, які адных прымушае апладыраваць у кіназале, а іншых — рабіцца сучаснымі латунскімі, якія строчаць разгромныя рэцэнзіі пад апісаннямі кінанавіны. Хто мае рацыю і ці варта спрабаваць скласці ўласнае ўражанне пра фільм, які, здаецца, падобна самому раману Булгакава, убачыў свет не дзякуючы, а насуперак?

КАМЕРА, МАТОР І КРЫХУ ЧАРТАЎШЧЫНЫ!

Экранізаваць булгакаўскага Майстра спрабавалі неаднойчы. У розныя гады на суд гледачоў прадстаўлялі і кропкавыя трактоўкі (прыкладам, асучасненая біблейская галіна рамана ў прачытанні польскага рэжысёра Анджэя Вайды пад назвай “Пілат ды іншыя”), і даволі блізкія да аўтарскага тэксту пераказы з дамешкам рэжысёрскага бачання, і нават паўнавартыя серыялы. Падыходы творчых груп да працы над “д'ябальскім” раманам класіка былі рознымі, але нязменным заставалася адно —дзіўныя падзеі, што суправаджаюць стужку як у працэсе здымак, гэтак і на постпрадакшане, а часам і пасля яе афіцыйнага рэлізу.

З улікам лёсу самога рамана, у кіношнікаў нават з'явіўся міф пра нейкі “праклён Булгакава” — нешта загадкавае, што бясконца перашкаджае экранізацыям. Хоць, па сутнасці, большасць праблем, з якімі сутыкаліся рэжысёры, былі цалкам сабе зямнымі і празаічнымі. Прыкладам, розначытанні сярод фундатараў, з-за якіх ужо зняты фільм лёг на паліцу без малога на 20 гадоў. Да моманту свайго выйсця на экраны ён, што цалкам натуральна, бязлітасна састарэе, а таму не выкліча асаблівых захапленняў. Ці папулярная сярод кіношнікаў (зрэшты, не толькі сярод іх) праблема з фінансаваннем. З ёй сутыкнуўся нават Эльдар Разанаў, які жадаў экранізаваць Майстра, але гэтак і не здолеў пераканаць прыватных фундатараў укласціся ў сваю працу, пакуль дзяржаўнае фінансаванне ў кіно было згорнута цалкам. Вось ужо сапраўды, “ніколі і нічога не прасіце, асабліва ў тых, хто мацнейшы за вас”. Наракалі рэжысёры і на цэнзуру, а часам нават на самацэнзуру. На апошнюю, прыкладам, спаслаўся Ўладзімір Навумаў, працаваць над экранізацыяй рамана якому нібыта забараніла Алена Булгакава — жонка класіка, якая з'явілася рэжысёру ў сне.

Не абышлося без містыкі і ў час працы над апошняй экранізацый “Майстра і Маргарыты”. Новы фільм перажыў і змену рэжысёра — першапачаткова працаваць над стужкай павінен быў Мікалай Лебедзеў, але ён пакінуў праект падчас пандэміі. І складанасці з бюджэтамі, і адставанне ад першапачатковага пракатнага плана (на экраны стужка павінна была выйсці яшчэ 1 студзеня 2023 года), і нават змену назвы. А апроч таго — вылет з міжнароднага пракату і сыход вельмі буйнога партнёра з гучным імем. Так-так, першапачаткова карціна павінна была літаральна выйсці ў свет: міжнародным пракатам планавала займацца кампанія Universal. Яны нават паспелі падзяліцца трэйлерам будучай стужкі, праўда, тады яна мела назву “Воланд”, а ў ліку партнёраў значыўся ювелірны брэнд Cartier.

ЭКРАНІЗАЦЫЯ VS КІНО ПА МАТЫВАХ РАМАНА БУЛГАКАВА

Карацей кажучы, з улікам перыпетый, апісаных вышэй, можна пагадзіцца, што даніна кіношнай веры ў д'ябальскую сілу рамана аддадзена спаўна, і нарэшце перайсці наўпрост да самой экранізацыі. Зрэшты, тут можна доўга і зацята спрачацца, ці экранізацыя гэта ўвогуле. Усё ж для апошняй новаму кіно аб'ектыўна не хапае прамога цытавання сюжэта, як, прыкладам, было ў серыяле Ўладзіміра Бортка. У новым Майстры пад нож патрапілі не тое што сцэны, тут калі не выразаны цалкам, дык дакладна значна падрэзаны цэлыя сюжэтныя лініі. А тыя, што засталіся, часам пазнаюцца з вялікімі намаганнямі, ва ўсякім разе, знешне. І з гэтага пункту гледжання новага “Майстра і Маргарыту” лагічней было б назваць кіно па матывах легендарнага рамана. Вось толькі тое, што лагічна, не заўсёды слушна. Мабыць, у выпадку з экранізацыяй рамана Міхала Булгакава, менавіта экранізацыяй, прытым безумоўна лепшай з усіх раней створаных, гэта сцвярджэнне актуальнае як ніколі. Бо ў кіно хапае рэчаў куды больш важных, чым простае цытаванне сюжэта.

На прыклад, дзіўная дакладнасць у перадачы духу часу, апісанага ў рамане. Масква трыццатых. Падкрэслена шэрыя людзі з зайздроснай зацятасцю вядуць грандыёзную будоўлю. Візуальна гэта вельмі падобна на перакладванне пліткі ў горадзе, якое стала ў нашыя дні ўжо класічным. Дарэчы, у 30-ых Маскву сапраўды накрыў гэты папулярны сёння занятак. Але калі капнуць глыбей, то будуюць тут не толькі тратуары. Усё тыя ж падкрэслена шэрыя людзі ўшаноўваюць у камені вялікую ідэю і ўсеабдымную веру ў светлую будучыню. Велізарны горад (дарэчы, ён таксама стаў прадметам спрэчак пасля выйсця на экраны кінанавіны), які навісае над шэрымі людзьмі, хоць і ахрысцілі антыўтапічным, але ён павінен быў стаць цалкам сабе рэальным. Па генплане развіцця горада, зацверджанага ў 1935-ым годзе, у Маскве збіраліся пабудаваць і найграндыёзны Палац Саветаў, і Дом “Аэрафлота”, і будынак Камісарыята цяжкай прамысловасці. Дзеля першага нават паспелі падарваць храм Хрыста Ратаванніка. Залішне прэтэнзійны пачатак? Зусім не (па меркаваннях аўтараў праекта), бо сімбалізаваў 495-мятровы будынак, дарэчы, самы высокі ў свеце таго часу, перамогу сацыялізму (выходзіць, і сапраўды майструюць не толькі і не столькі тратуары?).

Д'ЯБАЛ У ДЭТАЛЯХ

Гэта бясконцая мураваная будоўля акутвае літаральна ўвесь горад і да непрыстойнасці выразна супрацьстаіць такому жывому дому Майстра — драўлянаму, прысадзістаму будынку з зялёным садам вакол. Першапачаткова Майстар чуе толькі водгаласкі гэтай будоўлі, што даносяцца да яго з-за плота, нібы падзяляючага адну рэчаіснасць ад іншай. Але чым бліжэй час адплаты за жаданне захаваць сябе ў велізарным новым свеце, што навісае над Майстрам, тым мацней падступае гук будоўлі да зялёнага аазіса, паступова змешваючыся з гукам злавеснага груку ў дзверы.

Узвысіцца над гэтай несупамернай звычайнаму чалавеку (што ўжо казаць пра падкрэслена шэрых людзях) Масквой атрымоўваецца толькі аднаму герою рамана — Воланду. У новай экранізацыі ён абсалютна нетыповы. Умудронаму жыццём старому, Міхал Мокшын, для якога гэта рэжысёрская праца стала другой, супрацьпастаўляе маладога, харызматычнага, з напышлівай ухмылкай і пранізлівым позіркам Аўгуста Дыля. Нямецкі актор, які раней прыйшоўся да спадобы публіцы па ролі ў фільме Квенціна Таранціна “Ганебныя вырадкі”, гэтак ужыўся ў сваю д'ябальскую ролю, што ў гледача не ўзнікае аніякіх сумневаў — гэта ён “частка той сілы, што спрадвечна хоча зла і спрадвечна здзейсняе дабро”.

Узмацняецца і без таго выдатна перададзены вобраз дыялогамі на нямецкай. Такая сабе неназойлівая спасылка да замежнага акцэнту Воланда, апісанага Міхалам Булгакавым. Дарэчы, нямецкая — не адзіная замежная мова, скарыстаная ў карціне. Рэдкія сцэны з Понціем Пілатам (у выкананні дацкага актора Клаўса Банга) і Іешуа Га-Ноцры (у чытанні нідэрландскага актора Аарона Вадавоза) цалкам зняты на латыні — роднай мове рымскага пракуратара Іўдзеі. Хіба такія дэталі не кажуць пра шыкоўную дакладнасць новай экранізацыі?

КІНО Ў КІНО ПА МАТЫВАХ РАМАНА Ў РАМАНЕ

Ну і, вядома, вобразы Майстра і Маргарыты ў выкананні Яўгена Цыганова і Юліі Снігір. Мабыць, гэта лепшы тандэм за ўсю гісторыю экранізацыі рамана. Нягледзячы на неаспрэчную велічыню актораў, якія гралі гэтых герояў раней, ніводны дуэт не зможа перасягнуць новых Майстра і Маргарыту. Бо тое, што іншым даводзілася гуляць, хай і вельмі паспяхова, гэта пара пражыла. Збольшага ў рэальным жыцці і цалкам — на здымачнай пляцоўцы. Магчыма таму, гледзячы на іх, мацней верыцца ў каханне, якое, як пісаў Булгакаў, “ударае, нібы маланка, нібы фінскі нож”.

Новая Маргарыта знарочыста яркая. На фоне ўсё тых жа падкрэслена шэрых людзей, якія працягваюць будаваць новы свет, яна нібы не пакідае выбару Майстру. І яго, вядома, можна зразумець! У выяве ж самога Майстра лёгка адгадваецца аўтар рамана — сціплы інтэлігент у капелюшы і бабачцы, з патухлым ад бясконцага змагання позіркам. Усё гэта так ці інакш наводзіла на думку падчас прагляду новага фільма, што Булгакаў напісаў раман у рамане, а Мокшын зняў па яго матывах кіно ў кіно. Мы нібы глядзім добра знаёмую гісторыю Майстра і Маргарыты, але чамусьці не пакідае адчуванне, нібы гэта яшчэ і кінагісторыя самога Міхала Апанасавіча.

У новай стужцы нямала падобных размытых меж. Мабыць, галоўная з іх — цалкам сцёртая грань паміж рэальнасцю і бясконцай фантазіяй Майстра. Фантасмагорыя тут праймае літаральна кожную сцэну, здавалася б, так добра знаёмую ўсім, хто чытаў раман. І вось ужо глядач, прабіраючыся праз усю пампезнасць візуальнага радка, і, несумнеўна адзначаючы далікацтва музыкі, спрабуе зразумець: далучыцца яму да сучасных латунскіх ці ўсё ж да тых, хто пачне ляскаць у далоні, як толькі на экране пабягуць фінальныя тытры.

У той пятнічны вечар, калі аўтарка гэтага тэксту складала сваё асаблівае ўражанне пра новую экранізацыю, у запоўненай да адмовы кіназале перамаглі апошнія. Нясмелыя апладысменты стануць адмысловым сінонімам упэўненаму “Так”, вымаўленаму ў адказ на пытанне “Ці варта ўвогуле глядзець гэту стужку?”. Адназначна варта! І каб на ўласныя вочы пабачыць увесь сімбалізм новых “Майстра і Маргарыты”, і каб самому заўважыць, наколькі актуальная сёння гісторыя, што здарылася (а, можа, і не) на вуліцах Масквы амаль 100 гадоў таму.